Help
tekanyetšo ya ekonomi — Sesotho sa Leboa
Taetšo ya boleng bja ekonomi goba ditšhelete ya selo sa tlhago, se e sego sa ekonomi bjalo ka ditšhukudu goba lešoka la diphoofolo la bosetšhaba, ga ešita le selo se se ka se kgomiwego bjalo ka boitemogelo bja lešoka. Boleng bjo bo itšego bo neelwa selo seo, gomme boleng bjoo bo laetšwa ka maatla a mebaraka ya tlwaelo ya kabo le nyako. Tabeng ya manaka a ditlou, manaka a ditšhukudu, le palo ye nngwe ya ditšweletšwa tša bophelo bja lešoka, maatla a mebaraka a tlwaelo ga a šome, ka gobane thekišo ya dilo tše ga e molaong. Boleng bjo bo fiwago dilo tše tša go se be molaong e laetšwa ke kabo le nyako lefapheng la go se be molaong la ekonomi ya lefase. Tšhukudu goba tlou ye e phelago e ka rekišwa gomme theko ya yona e tla laolwa ke gore moreki o ikemešeditše go lefa bokae (molawana wa go ikemišetša go lefa [WTP]) gomme morekiši o ikemišeditše go amogela bokae (molawana wa go ikemišetša go amogela [WTA]). Boleng bja nnete bja tšhukudu bo godimo kudu ka gobane bo akaretša bokgoni bja yona bja go tswala, boleng bjo e bo oketšago seswantšhong sa boyo sa lešoka (bona “seswantšho sa boyo”) le tšhelete ka moka ye e dirwago go tšwa go baeti bao ba kgahlwago ke lešoka ka lebaka la tšhukudu. Ditekanyetšo gantši di dirwa motheong wa lešokotšo leo moreki, morekiši, goba monglefelo a kago le dira, le kgotsofalo ye mohiri goba moeti yo a lefago a kago e hwetša, lefapheng la tikologo, tekanyetšo ya ekonomi ke tshepetšo ye boima kudu. Motho a ka laetša bjang se boleng bja Lešoka la Diphoofolo la Bosetšhaba la Kruger, Okavango Delta, goba Lefelo la Bohwa la Lefase la Motheo wa Tlhabollo ka kgonthe e lego bjona? Ka boripana, se ka se dirwe. Gomme, tekanyetšo ya ekonomi lefapheng la tikologo, e direga go dilo le ditirelo tše nnyane, madulo a baeti, khusini, le tshwaro ya baeng le ditirelo tše di abjwago tikologong ya tlhago. Le ge go le bjalo, tikologo ka boyona ga e fiwe boleng bja ditšhelete (ge fela naga e rekišwa gomme thekišo ya nako ye kopana – e seng boleng – e abelwa lefelo le le beetšwego mollwane [bona “go beelwa mollwane”]). Go laetša “theko” ya tshenyo ya tikologo go boima kudu, eupša go swanetšwe go dirwa ka gobane melao ya rena ya tikologo e aba ditshenyagalelo tša tsošološo le ditefišo tša kgalemo tše di fiwago mmonwamolato. Re a tseba gore go tla bitša bokae go hwetša moabi wa ditirelo wa profešenale go tloša ditšhila tše di lahlilwego ka mo go sego molaong goba go tloša ditšhila tše kotsi, eupša re ka se kgone go bea theko go phokotšo ya kgonthe ya tikologo ye e bakwago ke tiro ye ya go se be molaong. Ditefišo tša kgalemo di a fiwa ka maiteko a go ka lefela tshenyo ya tikologo, eupša go fihla gabjale ditefišo ka Afrika Borwa di tlase kudu gore di ka ba le dithibelo tše di šomago gabotse. Kua Canada, USA, Australia le Bodikela bja Yuropa, ditefišo tša kgalemo di godimo kudu go ka dira morero wa tšona gomme bahlabolli ba leka go thibela tshenyo ya tikologo. Eupša dikotsi di a direga. Go šogana le tšona, bahlabolli le dikhamphani tša go aga ba tšea diinšurentshe tša go tura. Ge re nagana ka tshenyo ka moka ye e dirilwego mo mengwageng ke dintwa ka moka (go akaretšwa dipomo tše pedi tša nyuklea tše di lahletšwego go la Japan ka 1945), kotsi ya sehlakahlaka sa polante ya nyuklea ya Three Mile, go tšhologa ga oli ya Exxon Valdez kua Alaska, go tšhologa ga riki ya oli Bodibeng kua Kgokgometšaneng ya Mexico, kotsi ya nyuklea ya Chernobyl, tshenyo ya Niger Delta ke dikhamphani tše maatla tša oli, go dutla ga kese ya mpholo ga Bhopal, bjalobjalo, re lemoga gore ditefišo ka moka tše di patetšwego ke tše nnyane kudu gomme di šaletše kudu. Naa re ka lekanyetša tshenyo ka moka mabakeng a ditšhelete? Aowa.
